Mija ćwierć wieku od pierwszych samorządowych wyborów

27 maja 1990 roku powróciliśmy do idei realizowanej w okresie międzywojennym - mówił w Radiu Ram profesor Włodzimierz Suleja, wieloletni dyrektor wrocławskiego oddziału IPN.

Komunistom bardzo uwierała samorządność, więc ją skasowali w 1950 roku mówi profesor Suleja. Kampania wyborcza w 1990 roku była, w większości, oparta na pospolitym ruszeniu. Było jej wtedy bardzo daleko do dzisiejszych zmagań sztabów kandydatów na prezydentów czy burmistrzów - mówi profesor Włodzimierz Suleja. Batalie o samorządy - w skali kraju - wygrały związane z Solidarnością Komitety Obywatelskie. Nie inaczej było we Wrocławiu.

We Wrocławiu o fotele samorządowców walczyło 21 komitetów wyborczych. Solidarnościowy Komitet Obywatelski wygrał programem. Jeden punkt był niezwykle istotny dla wrocławian, zakładał bowiem odbudowę potęgi miasta:

Na czele komitetu stał Rafał Dutkiewicz. Lider Dolnośląskiej Solidarności Władysław Frasyniuk, został wtedy wrocławskim radnym. W Radzie zasiadł też Bogdan Zdrojewski, który 4 czerwca 1990 roku został pierwszym po przełomie 89. roku prezydentem Wrocławia.

Samorząd na przestrzeni dziejów

Samorząd miejski, funkcjonujący na Śląsku od kilku już wieków, w połowie XVIII stulecia, po zagarnięciu prowincji przez pruskiego króla Fryderyka II został sprowadzony do fasadowej roli.

Rozporządzenie gabinetowe z 1741 roku pozbawiało miasta przywileju gospodarowania własnymi dochodami. Nadwyżki musiały być przekazywane do państwowej kasy. Zmiany zaszły też w miastach prywatnych czy państwach stanowych. Rozporządzenie ograniczało władzę ich panów, wprowadzając urząd burmistrza do spraw policyjnych. Tak stało się w sporej wielkości państwach m.in. sycowskim czy żmigrodzkim, tak też było w państewkach maleńkich: Książu, Cieszkowie, Sułowie i Nowym Zamku pod Miliczem.

Niewydolny, sterowany z góry, system sprawowania władzy w samorządach był jedną z przyczyną kłopotów państwa pruskiego na przełomie wieków XVIII i XIX. Reformę zapewniała ordynacja z 1808 roku, która przyniosła swobodę działania samorządu miejskiego. Naczelną władzą stała się Rada Miejska pochodząca z wyborów, organem wykonawczym zaś magistrat wybierany przez radę.

Przez następnych ponad sto lat pruskie, w tym rzecz jasna dolnośląskie miasta, przeżywał burzliwy rozkwit, który z idącą w parze rewolucją przemysłową, stał się przyczyną wzrostu ich zasobności. Rozwiązania przyjęte przez Niemców, w mniej lub bardziej podobnej formie, zaszczepiały na swym gruncie inne europejskie państwa.

W dwa wieki po pierwszym zamachu na samorządność dolnośląskich miast nastąpił drugi. Porwał się na niego Adolf Hitler i jego aparat władzy, który ustawą z 15 grudnia 1933 roku znosił parlament miejski. Radę Miejską zastąpiła rada złożona z członków mianowanych, którzy mogli jedynie doradzać burmistrzowi. Kolejne ograniczenie wpływu mieszkańców na los swoich miast przyniosła II wojna światowa.

Marionetkową powojenną samorządność, reprezentowaną przez ustanowione w 1950 roku Rady Narodowe, zniosła dopiero na początku lat 90. XX wieku, reforma ustrojowa zarządzona przez wyzwolone od radzieckiego wpływu polskie władze. Wybory przeprowadzone 27 maja 1990 roku, były pierwszymi całkowicie wolnymi po 1989 roku. Wyłoniono wówczas rady gmin, które następnie wybrały swoje władze wykonawcze - prezydentów miast, burmistrzów oraz wójtów. Wybory z 27 maja we Wrocławiu przyniosły miażdżący sukces Komitetowi Obywatelskiemu Solidarność. Kandydaci WKO obsadzili 67 z 70 mandatów. Na czele komitetu stał Rafał Dutkiewicz. Lider Dolnośląskiej Solidarności Władysław Frasyniuk, został wtedy wrocławskim radnym. W Radzie zasiadł też Bogdan Zdrojewski, który 4 czerwca 1990 roku został pierwszym po przełomie 89-go roku prezydentem Wrocławia.

Po wyborach, terenowe organy administracji państwowej otrzymały osobowość prawną, wcześniej (Rady Narodowe) tylko administrowały majątkiem państwowym. Jak mówił jeden z twórców reformy profesor Jerzy Regulski - dokonała się quasi-prywatyzacja; gminy otrzymały nieruchomości i przedsiębiorstwa komunalne. Wprowadzenie samorządności zostało poprzedzone przyjęciem zmian w 94 ustawach. Nie obeszło się bez potknięć. Posłowie zapomnieli o urzędach stanu cywilnego. Od 28 maja w Polsce nie miał kto udzielać ślubów. Sejm w trybie pilnym przystąpił wówczas do nowelizacji, szefom USC nakazał zaś potwierdzać zawarcie związków małżeńskich. Stan niepewności trwał dwa tygodnie - wiele małżeństw żyło przez ten czas "na kocią łapę".

Następny etap reformy administracyjnej nastąpił w roku 1999. Powstały wówczas dwa dodatkowe szczeble samorządu: powiatowy i wojewódzki. Przy okazji zmniejszono liczbę województw z 46 do 16.

(zdjęcie Władysława Frasyniuka: Henryk Prykiel - Dziennik Dolnośląski nr 59/1990/źródło: Wikipedia, CC BY-SA 3.0)